[Strona 56]

Pieczenie „strzeżonej macy”

Jechuda Pechter

Translated by Ireneusz Socha

Donated by Jacek Dymitrowski

Dziad mój – rabbi Chaim Szlezynger Bł. P., który był mohelem ^[2] w Dębicy – udawał się w pełni lata, w okresie żniw, do jednej z okolicznych wiosek, aby wraz z miejscowym rolnikiem żydowskim zebrać pszenicę na „strzeżoną macę” ze specjalnie wyznaczonej na ten cel części jego pola. Zbiorem tej pszenicy zajmował się wyłącznie mój dziad wraz z owym żydowskim gospodarzem.

Żęcie i młócka odbywały się z zachowaniem zasad rytualnej czystości, po czym ziarno zawijano w białe płótno. Było niekrochmalone, gdyż krochmal jest chamecem ^[3]. Dziadek przynosił tobołek z ziarnem do domu, a następnie umieszczał go w specjalnie wybranym miejscu na strychu chasydzkiej modlitewni – w pobliżu domu cadyka Altera Pechtera Bł.P. Tam własnoręcznie rozkładał ziarno na starannie wypranych białych prześcieradłach, aby właściwie wysuszyć pszenicę. W okresie pomiędzy świętami Purym i Pesach ^[4], kiedy ziarno zostało całkowicie wysuszone, dziad przystępował do wybierania szumin ^[5], które również bezwzględnie uznawano za chamec. Chcąc precyzyjnie wypełnić to przykazanie, należało ręcznie zbadać dokładnie całą pszenicę, bo tylko w ten sposób można było mieć pewność, że ani jedno zepsute ziarenko nie znalazło się w ziarnie przygotowywanym na macę.

Następnie pszenicę z wielką ostrożnością przenoszono do domu reb Józefa Lewiego, który uczył starszą młodzież. Reb Józef posiadał żarna, czyli ręczny młyn składający się z dwóch płaskich, kolistych kamieni umieszczonych jeden nad drugim – dolnego nieruchomego, a górnego obracanego ręcznie. I właśnie tam, u reb Józefa Lewiego na ulicy Kawęczyńskiej, odbywało się mielenie, przy którym zwykle pomagałem dziadkowi.

Z czasem doszedłem do wprawy w precyzyjnym wsypywaniu ziarna do otworu w górnym, poruszającym się podczas mielenia kamieniu. Bardzo uważałem, aby broń B-e, nie uronić ani ziarenka, gdyż ziarno to było dla nas skarbem cenniejszym od złota. Otrzymaną ze zmielonego ziarna mąkę zsypywaliśmy na wspomniane wcześniej, koszerne płótno, które związywaliśmy i zanosiliśmy z powrotem, zapewniając szczęście całemu domowi. Następnie uwiązywaliśmy tobołek na gwoździu u powały, żeby dzieci, które mają pełno chamecu na rękach – broń B-e – nie dotknęły go.

Wieczorem, 14 dnia miesiąca nisan, pomiędzy minchą a maariw ^[6], przed rytuałem wyszukiwania i usuwania z domu resztek chamecu, dwudziestu chasydów z miejscowej modlitewni schodziło nad pobliski potok ^[7] zaczerpnąć majim szelanu ^[8] do pieczenia „strzeżonej macy”, trzymając nieużywane, drewniane kubełki w prawej dłoni, a porcelanowe pucharki w lewej. Zanosili wodę do modlitewni, przykrywali ją kawałkami śnieżnobiałego płótna i udawali się na nabożeństwo wieczorne.

Po wieczornym nabożeństwie „wodę, która stoi przez noc” przynoszono do domu reb Altera Pechtera, który sprawdzał, czy nie dostał się do niej ani okruszek chamecu. Ufano, że Reb Alter wraz z rodziną będzie strzegł „wody, która stoi przez noc” jak źrenicy oka.

Następnego popołudnia, w wigilię Pesach, chasydzi zbierali się w specjalnie do tego celu przeznaczonej piekarni, którą kilka dni wcześniej oczyszczono i wykoszerowano. W piekarni była już „woda, która stoi przez noc” oraz mąka. Z desek złożono długi stół. Z samego rana przyniesiono zrobione z twardego drewna wałki do macowego ciasta. Na miejscu były również drewniane dziurkacze do robienia otworów w macy, jak również piekarskie łopaty służące do wyciągania jej z pieca. Wszystko było gotowe do rozpoczęcia „świętego dzieła” pieczenia macy w wigilię święta Pesach.

Odziani w jedwabne tuniki chasydzi stali z wałkami pod pachą – gotowi do spełnienia przykazania dotyczącego wypieku macy w wigilię Pesach. Niecierpliwie wyglądali dzieży z ciastem, które mieli zagniatać w pośpiechu, wspominając pośpiech, z jakim lud Izraela wychodził z Egiptu.

Reb Chaim Szlezynger zaczerpnął pierwszą porcję ciasta i rozdzielił ją wśród chasydów, którzy zostali poinstruowani, że – zgodnie z prawem religijnym – od zagniatania do wypieku nie powinno upłynąć więcej niż 18 minut. W czasie spełniania owej micwy ^[9] chasydzi śpiewali Hallel ^[10] z taką żarliwością, jakiej dziś nie umiemy już sobie nawet wyobrazić.

Kiedy podziurkowane ciasto macowe wchodziło do pieca, wszyscy mobilizowali piekarza wspólnym wołaniem: „Przez wzgląd na przykazanie o macy, wsadź macę do pieca!”.

Zakończenie wypieku „strzeżonej macy” świętowano, wznosząc toast „na zdrowie” specjalnie koszerowaną na Pesach śliwowicą i zagryzając jajkiem na miękko. Chasydzi błogosławili sobie wzajemnie słowami: „Gratulacje! B-g da, to samo zrobimy w przyszłym roku! Na przyszły rok w Jerozolimie!”. Każdy dostawał jeden lub dwa kawałki macy jako wynagrodzenie za pracę.

„Strzeżoną macę” zawijano w białe płótno, zanoszono do domów i umieszczano w specjalnym miejscu – tak, aby oddzielić ją od zwykłej macy, którą upieczono około dwa tygodnie wcześniej.

Tak oto, z należną pokorą i trwogą, chasydzi z modlitewni świętej gminy dębickiej wypiekali macę w wigilię święta Pesach.

1. maca szmura (hebr. „ strzeżona maca”, jid. maco szmuro, szmuro, szmure-mace; jid. maco szel micwo „maca przykazania”) – placek wyrabiany ze szczególną dbałością o koszerność, bez użycia drożdży czy zakwasu pod szczególnym nadzorem w celu wypełnienia przykazania o jedzeniu macy w święto Pesach (Paschy). Używane do tego celu zboże (najczęściej pszenicę) chroni się przed kontaktem z wilgocią (wodą) od momentu zżęcia. Spożywana przez rodziny żydowskie, za wyjątkiem rabinów i ich najbliższych, tylko podczas dwóch sederów (uczt pesachowych). Największym poważaniem cieszy się maca szmura pieczona w wigilię święta Pesach. Return
2. mohel – osoba dokonująca rytualnego obrzezania. Return
3. chamec (hebr. „zakwas”, jid. chomec) – produkt fermentacji zboża, który ze względów rytualnych bywał zakazywany prawem biblijnym; pojęcie to odnosi się do wszelkiego rodzaju ciasta wytworzonego z pięciu rodzajów ziarna: pszenicy, jęczmienia, żyta, orkiszu i owsa, jak również produktów zawierających minimalną choćby jego domieszkę, a wreszcie – wódki ze sfermentowanych zbóż. Wszystkie produkty zbożowe, które weszły w kontakt z wilgocią (wodą) i nie zostały natychmiast upieczone w wysokiej temperaturze, stają się chamecem. Return
4. Czyli w ciągu 30 dni. Return
5. szumin (hebr. dosł. „główki czosnku”) – poślad, ziarna gorszej jakości, o nieregularnych kształtach lub mające inne wady fizyczne. Return
6. 14 dzień miesiąca nisan wypada w przeddzień święta Pesach. Mincha – to codzienne nabożeństwo popołudniowe, a maariw – wieczorne. Ceremonia szukania chamecu odbywa się dnia 14 nisana po zapadnięciu zmroku. Return
7. Dzisiejszy Potok Kawęczyński. Return
8. majim szelanu (hebr. „woda, która stoi [przez noc]”) – odniesienie do przepisu zawartego w rytualnym prawie żydowskim na temat wody używanej do pieczenia maca szmura, który mówi, że wodę taką należy nabrać wieczorem przed dniem wypieku i odstawić na noc, aby nabrała właściwej temperatury i nie spowodowała procesu fermentacji ciasta macowego. Return
9. micwa (hebr. „przykazanie”, „dobry uczynek”) – przykazanie (jedno z 613 przykazań obowiązujących Żyda – 248 nakazów i 365 zakazów) lub akt szczególnej pobożności lub dobroczynności. Return
10. Hallel (hebr. „Chwała”, „Dziękczynienie”) – pieśń pochwalna, w liturgii nazwa Psalmów 113-118. Hallel należy do nabożeństw związanych ze świętami Pesach, Szawuot, Sukot i Chanuką, jak również ze świętem Nowiu (Rosz Chodesz). Zgodnie z przepisami rytualnymi, Hallel śpiewa się podczas składania ofiar w świątyni w wigilię święta Pesach. Wspomniany przy pieczeniu maca szmura śpiew nawiązuje właśnie do tego zwyczaju. Return

Przetłumaczył z języka angielskiego, opracował i opatrzył przypisami:

Ireneusz Socha © 2004

Powyższe tłumaczenie zostało dokonane z przekładu hebrajskiego oryginału na język angielski (The Baking of Matza Shmura, tłum. i oprac. Jerrold Landau, http://www.jewishgen.org/yizkor/debica/Dembitz.html). [Sefer Dembic, s. 56, red. Daniel Leibel, Tel Awiw, 1964] za pozwoleniem Pana Meira Goldmana i The JewishGen Inc. oraz dzięki życzliwej pomocy Pani Joyce Field i Pana Marca Seidenfelda.

[Strona 57]

Lecz czymże jest sto lat dla ludu o twardym karku, obstającym przy swoich zwyczajach i drżącym na myśl o jakiejkolwiek zmianie, która mogłaby sprowadzić ich dzieci ze ścieżki sprawiedliwości?

Prawdę powiedziawszy, nowe prądy docierały już do Dębicy z zewnątrz, z dużych miast, na przykład ze Lwowa. Dlatego i w naszym mieście zaczęły w końcu kiełkować nasiona haskali. Nagle usłyszano o grupie zwanej „Szomer Jisroel” (Strażnik Izraela), która chciała unowocześnić żydowską edukację. Kilku młodzieńców – zarażonych ideami ducha epoki –zastanawiało się nad wprowadzeniem reform w chederze, lecz miało znikomy wpływ na bieg wypadków. Cheder pozostał chederem – zachowując swoją tradycyjną metodykę nauczania w formie niezmienionej od XVII wieku. W Dębicy – nawet wśród przechrztów – nie było, rzecz jasna, ani jednego cywilizowanego Żyda który nie posyłałby dzieci do chederu. Czy wypisanie dzieci z chederu i wysłanie ich do nie-żydowskiej szkoły nie równałoby się z oddaniem potomstwa w ręce gojów, aby ci przerobili je na nie-Żydów? Prawda, że dzieci powinny znać trochę niemieckiego, umieć czytać, pisać i liczyć. Ale do tego nie trzeba było nie-żydowskich szkół. Wystarczyło, że około 12 lub 13 roku życia pouczyły się trochę u Krantza i Liveranta. Taka edukacja pomagała im się stać dobrymi, a nawet bogatymi kupcami. Któraż z najbardziej wpływowych osób w mieście – nie wyłączają nas samych – chodziła do nie-żydowskiej szkoły? Żydzi w Dębicy myśleli o tej kwestii w ten właśnie sposób i najznamienitsi spośród nich robili wszystko, aby obejść nowe przepisy prawne. Problemem było jedynie to, że rodzice, którzy nie wysyłali dzieci do szkoły publicznej, musieli zapłacić karę, a nie było łatwo oszukać władze. Co prawda, była to gojowska szkoła, gdzie żydowskie dzieci czuły się wyobcowane, ale nie sprowadzano je na manowce, jak w heretyckich szkołach prowadzonych przez nauczycieli-kapłanów żydowskiego pochodzenia lub zgoła trefniaków^[2].

Z roku na rok ludzie coraz łatwiej oswajali się z myślą, że trzeba posyłać dzieci do polskiej szkoły, ale jednocześnie coraz mocniej trzymali się starej tradycji chederowej. Dlatego też popołudniami wysyłali dzieci do chederu na naukę zasad judaizmu, której nie było w programie szkoły nie-żydowskiej. Zmiany zachodziły najpierw u bogatszych Żydów, których było stać na to, aby płacić kary i wynajmować prywatnych nauczycieli do domowej nauki przedmiotów świeckich. I tak, stopniowo, rosła liczba żydowskich dzieci w polskiej szkole.

Najpierw zaczęto do niej posyłać dziewczęta, ale z czasem dano za wygraną i posyłano również chłopców. W końcu żydowskie dzieci zaczęły powszechnie uczęszczać do polskiej szkoły, która stała się czymś w rodzaju przedpołudniowego dodatku do popołudniowych zajęć w chederze.

Żydowskie dzieci nie miały łatwo w tej szkole. Opuszczając szkolny dziedziniec, były bite przez młodych gojów, ale to jeszcze nic. Kiedy próbowały oddać, wybuchała prawdziwa wojna. Mali Żydzi, uzbrojeni w proce, stawiali opór w pobliżu budynku sądu. Stąd było łatwiej dobiec do domu lub wezwać pomoc. Goje ustawiali się po drugiej stronie drogi. I zaczynało się „strzelanie”. O wiele gorsze było „bicie po łapach” – kara wymierzana za najdrobniejsze przewinienie. Ale najgorszy był poczer (pacierz). Żydowskie dzieci nie musiały – broń B-e! – zmawiać poczera, ale składały dłonie, kiedy chrześcijanie modlili się do swojego B-a. Kiedy nauczyciel zmawiał poczer, goje składali ręce i trzymając krzyże powtarzali modlitwę. W tym czasie Żydzi musieli wstać z ławek, złożyć ręce w modlitewnym geście i trwać w milczeniu. Była to dla nas gorzka cisza, bo czuliśmy się tak, jak gdybyśmy nie mieli swojego B-a.

I kolejna tortura. Do szkoły chodziło dwóch bardzo zasymilowanych Żydów, którzy składali ręce na gojowską modłę. Nie dość, że chrześcijanie obserwowali ruchy ich warg, aby stwierdzić, czy prawidłowo zmawiają modlitwę, to jeszcze po wyjściu ze szkoły naszą dwójką zajmowali się żydowscy koledzy. Oczywiście, z odsieczą przychodzili im goje i zaczynała się bójka…

Mimo wszystko, nie sposób zarzucić władzom, że nie dbały o naukę judaizmu. W tym celu wyznaczono bowiem tzw. „godzinę religii”, podczas której tzw. „nauczyciel religii”, Jideł Tewel – który był również „registratorem”, a czasami też sekretarzem kahału – musiał wpajać żydowskim chłopakom z chederu „Zakon boży”, czyli polską wersję Pięcioksięgu Mojżesza, najbardziej pobieżnie, jak to tylko możliwe.

Dębiccy Żydzi byliby z pewnością porzucili Torę, gdyby nauczyciel religii, ten bezwstydny człowiek, nie był takim fanatykiem i nie próbował jeszcze bardziej okroić tego już i tak bardzo okrojonego wykładu. Rzecz jasna, miał przy tym pełną świadomość, że taka nauka nie ma żadnego sensu.

Dzieci miały do niego urazę już od pierwszej klasy. Co prawda, nie bił najmłodszych linijką „po łapach”, jak nauczyciel matematyki, goj Berger. Przeciwnie, był miły dla dzieci – jak nauczyciel polskiego Pietruszewski. A jednak popełnił straszny grzech przeciwko judaizmowi i właśnie tego mali Żydzi nie mogli mu wybaczyć.

Szkoła stała na niewielkim wzniesieniu obok kościoła. Był to wielki, dwupiętrowy budynek z dziedzińcem i ogrodem, który sąsiadował zarówno ze szkołą, jak i z kościołem. Uczyły się w nim wszystkie klasy, oprócz pierwszej. Dwa oddziały dla pierwszoklasistów działały w tzw. „sztubie”, czyli chatce za kościołem. Uczyły w niej zakonnice – odziane w ciężkie, brązowe habity i białe, wykrochmalone na sztywno welony – z krzyżami na piersi. Były bardzo miłe dla dzieci, nawet dla nas, ale mimo to, że były również piękne, strasznie się ich baliśmy. Całowały chrześcijańskie dzieci po pulchnych rączkach, a na nasz widok tylko „dygały” i generalnie trzymały się od nas z daleka. Ogólnie rzecz biorąc, cały ten zakątek za kościołem budził nasz niepokój. Z jednej strony znajdował się ogród, z drugiej – wysoki kościelny mur. Trzeba było mocno zadrzeć głowę, aby ujrzeć wyłaniającą się zza niego wieżę z krzyżem, który rzucał się cieniem na wszystko wokół. Codziennie liczyliśmy cegły w murze, aby sprawdzić, czy przypadkiem kościół nie zapadł się trochę, gdyż wydawało się nam, że ziemia nie może unieść takiego ciężaru. Bardzo dbaliśmy o to, aby w okolicach „sztuby” mieć na głowach kapelusze, bo ktoś mógłby nas posądzić, że – broń B-e! – uchylamy je przed krzyżem. I właśnie ów krzyż spowodował, że tak bardzo nienawidziliśmy nauczyciela religii Jideła Tewela…

Krzyż zaglądał do dwóch okien naszej szkółki dla pierwszoklasistów. Żydowskie dzieci nie mogły więc o nim zapomnieć ani przez chwilę. Jeśli chciało się wyglądnąć na zewnątrz i popatrzeć, jak pada śnieg – widziało się krzyż; jeśli chciało się popatrzeć na ptaka w locie – widziało się krzyż. Przez cały czas. Kiedy nasz nauczyciel religii wchodził do salki lekcyjnej, zdejmował kapelusz i pozostawał z gołą głową. Ale to nie było dla nas dziwne, gdyż my również zdejmowaliśmy kapelusze, wchodząc do klasy. Najgorsze było to, że ledwo siadał, odczytywał obecność i zaczynał nam o czymś opowiadać, to co rusz osuwał się w dół, pod krzesło stojące za katedrą przy oknie – i widać było tylko jego buty i marynarkę. Rozpierała nas ciekawość. Schylaliśmy się i zaglądali pod spód, aby sprawdzić, co on tam robi. Aż wreszcie jednemu z nas ukazała się straszna scena: Jideł Tewel wyciągnął flaszkę z zanadrza, wyjął z niej ołowiany korek, przyłożył naczynie do ust i z głośnym gulgotem pociągał jego zawartość. Pił z gołą głową, a tymczasem krzyż zaglądał do środka. To było straszne, straszne! Serca sześcioletnich Żydów cierpiały na widok takiej rozpusty…

[Strona 58]

Bowiem jest tak, iż szabasowe modły można odprawić zmawiając pełną melodyjnego piękna modlitwę „Jocer ha-meorot”^[4]. Bo cóż w tym złego? Czyż nie czyni się modlitwy szabasowej bardziej szabasową zmawiając modlitwę codzienną – zwłaszcza, jeśli ona sama w sobie stanowi modlitwę szabasową? Czegóż można chcieć więcej – studiując święty tekst? W końcu to było to, co reb Ruben robił przez cały tydzień. A czy to jego studiowanie wystarczało dla wypełnienia przykazania? Tylko studiowanie i studiowanie, a co z czynieniem? Oj, Żydzi, Żydzi, studiowanie – to nie wszystko. Potrzeba czynów, czynów… zatem co powinno się uczynić?

Kiedy Żyd pracuje ciężko, jeżdżąc od targu do targu przez cały tydzień, a wraca do domu, do żony i dzieci, na święty Szabas, to w istocie jest to dla niego – chcącego posmakować odpoczynku i spokoju – nic innego jak micwa^[5]. Ale w jaki sposób ma święcić Szabas ten, który zarabia na życie siedząc w domu i zaznaje odpoczynku i spokoju przez cały tydzień?

Oj, Żydzi, Żydzi, źle być rabim, gdyż on nie może uświęcić nawet Szabasu we właściwy sposób.

Pewnego razu rabi popadł w melancholię. Ale trzeba go zrozumieć, bo w końcu był tym, kim był. A co jeśli – nie daj B-g! – się rozmarzył, przymknął oczy i rozmyślał o tym, co w górze i o tym, co na dole, kiedy w tym samym czasie w jego domu królowa Szabas w atłasowych pantofelkach wirowała bezszelestnie, bezszelestnie, czekając na jego pełne czułości spojrzenie?

Reb Rubełe borykał się z „Szabasem dnia powszedniego” i „Szabasowością tygodnia” już od dzieciństwa – kiedy mieszkał w domu swojego ojca, rabiego reb Eliezera z Dzikowa. Był dobrym dzieckiem. Siedział nad Gemarą i Musarem^[6] i wprost pożerał Torę. Czuło się, że wyrasta na wielkiego człowieka. Ale w piątkowe wieczory wstępowało w niego coś na kształt ducha buntu. Siedząc przy szabasowej kolacji, zmawiał błogosławieństwo nad kawałkiem chały i zupą rybną, które mu podano, nieobecny duchem. O zmierzchu, kiedy jego matka-rebecyna przynosiła mu talerz z bobem z szabasowej zupy, nawet nie chciał na niego spojrzeć. Był bliski czegoś… czegoś co… Czekał, aż woźny zapali siedem szabasowych świeczek na świeczniku, a jego ojciec zacznie zmawiać „Pieśń nad pieśniami” – wiersz o tym, jak szechina^[7] rozmawia ze Świętym, Który Jest Błogosławiony, czyli Królową Szabas. W takiej chwili wydawało się, że przebywa ona ponownie w domu Króla – a nie na wygnaniu. W takiej chwili, dzięki jasności szabasowego światła, wydawało się, że w każdym żydowskim domu jest Kraj Izraela, że w każdym żydowskim domu jest ona – Królowa. I że każdy Żyd widzi ją taką, na jaką zasłużył. Panie bogatych żydowskich domów założyły długie kolczyki i przypięły broszki na piersi. Rebecyna, wzór doskonałości, paradowała w swojej chwale. A ciche, niepozorne żony ubogich Żydów wyglądały czarująco, lecz miały łzy w oczach. Jeden tylko Rubełe, syn reb Eliezera, widział Królową Szabas jako Sulamitkę w „Pieśni nad pieśniami”: ma jofu pemich be-naalajim, jak piękne są twe stopy w atłasowych pantoflach…^[8] Wokół słyszał jej szept: Niech mnie ucałuje pocałunkami swych ust! Bo miłość twa przedniejsza od wina^[9] … Lewa jego ręka pod głową moją, a prawica jego obejmuje mnie^[10].

Kiedy jego ojciec skończył recytować „Pieśń nad pieśniami”, a szabasowi kantorzy zaintonowali „Przyjdźcie, śpiewajmy”^[11], Rubełe zaczął kołysać się i tańczyć w jego sztiblu odosobnienia^[12]. Był to początkowo niby-taniec, stopniowo przemieniający się w prawdziwy taniec z pasją, taniec dla szechiny, Królowej Szabas i Sulamitki. I pląsał tak i pląsał przez całą piątkową noc, najpierw w sztiblu odosobnienia, a potem w domu nauki swojego ojca – po wyjściu wiernych.

Oto, w jaki sposób zwykł był witać Szabas. Swój taniec przed Królową Szabas wykonywał przez wszystkie dni swojego życia. Pląsał i śpiewał w każdy Szabas – bez względu na to, czy grzmiało, czy się błyskało. Tańczył nawet w Szabas niedługo po śmierci swojej matki – oby spoczywała w pokoju. Miał bowiem przeczucie, że jeśli tego Szabasu powstrzyma się od tańca, spowoduje awelut befarhezja^[13]. Miał piękny głos i lubił muzykę, lubił jej słuchać, lecz modły przy pulpicie zostawiał innym. Uważał bowiem, że ten, który śpiewa, staje się zbyt pochłonięty sam sobą i wpada w samozachwyt: „Aj, aj, aj, jak ja cudnie śpiewam!”. Z tańcem – to co innego. Kiedy tańczy się tak, jak on, „wszystkie kości powiedzą”^[14] – całkowicie zapomina się o sobie samym. A tym bardziej, jeśli tańczy się z Królową Szabas – w obecności szechiny.

Taniec ten przyjął się wśród dębickich Żydów. Pląsać tak razem z rabim, to jak tańczyć w siódmym niebie. Wystarczy się uczepić jego kapoty, a człowiek czuje się wyzwolony ze wszystkich udręk tego ponurego świata. Nawet tu, w tym miejscu, można się poczuć uniesionym do niebios. Po całym tygodniu krzątania się na targach i wystawania w drzwiach sklepów w oczekiwaniu na klientów, mogli nareszcie poczuć Szabas, Królową Szabas, jej wonny oddech.

Aby rabi nie był – B-e zachowaj – samotny i nie popadł – broń B-e – w melancholię, w jego domu w każdy piątkowy wieczór zbierała się grupa wiernych, aby pełnić nocną wachtę. Pierwsi szli do niego tuż po spożyciu szabasowej kolacji. Drudzy, po krótkiej drzemce, przychodzili o północy. Ostatnia zmiana przychodziła o trzeciej nad ranem. W ten sposób rabiemu nigdy nie brakowało towarzystwa do tańca.

Od nich, od tych dawnych chasydów, pochodzi wciąż znane w Dębicy powiedzenie i nigun^[15]: „Tkacz wielobarwnie wyszywający^[16] żył jedynie się radując”.

Nie brakowało im radości życia – to na pewno….

[Strona 59]

W ostatnich dziesięcioleciach istnienia nie odnotowano żadnych aktów wrogości pomiędzy nimi. Natomiast w XIX stuleciu dzieliła je zaciekła nienawiść. W modlitewni dla prostych nabożeństwa odbywały się podług rytu aszkenazyjskiego, podczas gdy w chasydzkiej modlono się według nusach sfard^[18]. Jednak prości Żydzi, zwani prostakes, nie wspominając o misnagdach (otwartych przeciwnikach chasydyzmu), nie zgadzali się na to. Nieustannie występowali przeciwko chasydom, czasami dochodziło nawet do bójek, aż w końcu poszli swoją własną drogą. Dzieci prostych Żydów w owych czasach śpiewały antychasydzkie piosenki, jak np.: „Chasyd Loszek, zażyj proszek” albo „Chasyd Tag, niech cię trafi szlag!”. Chasydzi wznieśli wielką drewniana modlitewnię i w niej święcili szabas po swojemu. Żydzi – zwłaszcza zaś młodzi mężowie, stołujący się u teściów po to, aby tym łatwiej oddać się nauce – przesiadywali całymi dniami w obu modlitewniach. Zwyczaj ten, zwany kestem, jednak powoli wychodził z mody i młodzi mężczyźni stopniowo zaczynali pracę zarobkową. W związku z tym zastępy studiujących w obu modlitewniach znacząco stopniały, a ich miejsce zajęli nauczyciele Gemary, którzy zaczęli prowadzić w nich swoje chedery. Szames reb Benjamin, wraz ze swoimi uczniami, ulokował się w betmidraszu prostych, a Ślepy Eliasz – w chasydzkim.

Jedyną rzeczą, która łączyła te dwie modlitewnie, był wspomniany wcześniej parów. Zimą, kiedy zamarzała zbierająca się w nim woda, obok chasydzkiego betmidrasza powstawało prawdziwe lodowisko – najlepsze w mieście. Chłopcy przychodzili się tam poślizgać w piątki po szkole, około 11 rano – bo w żaden inny dzień tygodnia nie mieli na to czasu.

Na ślizgawce nie było różnic pomiędzy chasydami a prostakami, pomiędzy „futrzanymi płaszczami” a „futrzanymi czapkami”, pomiędzy „przystrzyżonymi” a „pejsatymi”. Każdy pokazywał to, co umiał. Łyżwy stanowiły wielką sensację. Jeździło się w normalnych butach, przez co wiele dzieci zdzierało sobie podeszwy.

Okna sklepów wielu spośród ich ojców wychodziły właśnie na to lodowisko. Ale to w niczym nie pomagało. Chłopcy uczący się u mełameda z Tarnowa przy rynku wracali do domu inną drogą – tak, aby ojcowie nie mogli ich zobaczyć. Przemykali cichcem uliczką obok przytułku, zjawiali się na tyłach chasydzkiej modlitewni – obok wychodka, od którego odpadły drzwi – i tym sposobem, niezauważeni przez ojców, mogli się trochę poślizgać.

Kiedy któregoś z nas nie było w domu do południa, ojciec wiedział, gdzie nas znaleźć. Wkładał do cholewki brzozową rózgę i kierował swoje kroki ku parowowi.

Na widok zbliżającej się postaci, koledzy krzyczeli: „Zelig, Zalmen, wasz ojciec idzie!”. A my schodziliśmy z lodu i stawaliśmy spokojnie na skarpie z miną niewiniątek.

Ojciec podchodził i pytał: „Co wy tu robicie?”. A my odpowiadaliśmy: „Nic, patrzymy.”. „Ślizgaliście się?”. „My? Nie!”. Ale ojciec nie dawał za wygraną. Kazał Zeligowi podnieść nogę i mówił: „Patrzcie! To jest dowód na to, że się ślizgaliście!”. I w tym momencie brał rózgę i zaczynał ciąć nas po nogach! Po chwili złość mu przechodziła: wyciągał chusteczkę z kieszeni, ocierał nam łzy z oczu i podcierał nosy, dawał każdemu po krajcarze^[19], brał za ręce i zaprowadzał do domu.

W drodze powrotnej pytał: „Czy widzieliście, żeby wasz dziadek, reb Berysz, kiedykolwiek bawił się na ślizgawce?”.

W owym czasie reb Berysz miał 75 lat.

[Strona 60]

Dla uczciwych Żydów, którzy – oprócz przygodnego mijania się na ulicy z nie-Żydami i pozdrawiania ich „dzień dobry” – nie mieli z nimi jakiejkolwiek styczności; dla Żydów, którzy przesiadywali całymi dniami i nocami z nosami utkwionymi w Torze, a nie-żydowskie litery znali jedynie ze stron tytułowych nabożnych ksiąg lub z szyldów na niektórych sklepach – język polski nie miał żadnego znaczenia. Żyli bowiem w swoim świecie, a każde spotkanie ze światem zewnętrznym było dla nich bolesne.

Powiadają, że pewnego razu, przed wyborami, starosta wybrał się z wizytą do reb Szmuela – rabina Dębicy – aż z samych Ropczyc po to, aby zmusić go do głosowania na partię rządzącą. Musiało to być wyjątkowo ważne, skoro arystokracja zdecydowała się nasłać na rabina komisję sanitarną, która podczas swoich inspekcji chętnie nakładała kary za cokolwiek i za wszystko razem.

Owego dnia rabin był bardzo niespokojny. Co chwila, wysyłał chłopców na most nad parowem, aby dali mu znać, czy komisja nie nadjeżdża. Kiedy w końcu wypatrzono zbliżających się jeźdźców, któryś chłopak pobiegł powiedzieć o tym rabinowi. A oto dokładny zapis tego, co się wydarzyło.

Kiedy rabin się o tym dowiedział, ogarnął go strach. Nagle otworzyły się drzwi i w jego domu pojawił się sam starosta – w mundurze z epoletami i w towarzystwie swojej straży przybocznej. Rabin wziął krzesło i zaniósł je stojącemu przy drzwiach arystokracie. Kiedy starosta spytał: „Jak się pan masz, panie rabin?”, ledwie zdążywszy zebrać dawno zapomniane słowa w obcym języku, wypalił: „Proszę położyć…”, resztę „dopowiadając” gestykulacją. W wielkim zdenerwowaniu zapomniał polskiego słowa „siadać”. Był to poważny błąd, ponieważ rabin takiego miasta, jak Dębica, powinien umieć posługiwać się językiem polskim na tyle dobrze, aby ukończyć przynamniej czwartą klasę szkoły publicznej.

Tym podobne historie były na rękę dębickim „heretykom”, którzy uwielbiali sobie również powtarzać opowieść o mowie rabina z okazji urodzin Cesarza. Nie mają oni, niestety, pojęcia o tym, jakie męki przeżywał, próbując ją wygłosić.

Rano, 28 sierpnia, w synagodze zebrał się tłum złożony z elity miasta, Żydów ubranych w najlepsze, szabasowe ubrania (kilku założyło nawet cylindry, a inni nowo uszyte satynowe kapelusze), na specjalnej ceremonii, której przewodniczył rabin wraz ze swoimi pomocnikami i przewodniczącym kahału. Wkrótce w świątyni pojawił nie-żydowski burmistrz miasta, naczelnik urzędu podatkowego wraz z kilkoma „finansistami”, umundurowany komendant miejscowego garnizonu, trzech żandarmów w pikielhaubach, Harnung – komendant policji, sędzia, jak również inni dygnitarze. Rabin wszedł na bimę. Kiedy woźny bożniczy, reb Lejbusz, stuknął trzy razy w pulpit, rabin rozpoczął przemówienie: „Mój panie, zostało obwieszczone i ogłoszone, że królestwo obchodzi urodziny. W rozdziale Miszny jest napisane: Módl się o powodzenie władzy, bo gdyby nie strach przed nią, ludzie pożarliby żywcem jeden drugiego^[20].” A następnie przetłumaczył ów rozdział Miszny, powtarzając się przy tym kilkakrotnie, a po kilku minutach zakończył przemówienie, nawołując zebranych w te słowa: „Niech żyje i będzie wysławiany Cesarz i żandarmeria! Niech wszyscy Żydzi powtarzają za mną: wysławiany! wysławiany! wysławiany!”.

Zaraz po przemówieniu, kantor reb Mojsze zaśpiewał pieśń „Hanosen teszua”^[21], a arystokraci podeszli do rabina i podziękowali mu za wspaniałą uroczystość…

Rabin spojrzał w oczy złoczyńcom, nie wiedząc, czy żartują, czy mówią prawdę i pomyślał sobie tak: „Oj, Gotenju^[22], oby pomarli jak najszybciej. Czyż już nie czas, Panie Wszechświata, aby przyszedł Mesjasz?”.

[Strona 62]

W połowie XIX wieku w Dębicy zaczęła stacjonować jednostka kawalerii, z której miejscowi Żydzi w niemałej mierze czerpali środki do życia. Rodzina Malterów prowadziła specjalną piekarnię, gdzie pieczono wojskowy chleb (tzw. „komis brojt”). Inni dostarczali mięso, a jeszcze inni obrok. Co więcej, w rodzinach kadry oficerskiej było wielu członków austriackiej arystokracji, którzy stanowili najlepszą klientelę żydowskich sklepikarzy. 

Główne koszary mieściły się początkowo w budynku odnajmowanym od Żyda na rynku miasta. Ujeżdżalnia kawaleryjska (rajtszul) zajmowała całą długość pierzei i mieściła się na tyłach rynku. Żydowskie dzieci mieszkające w okolicy spędzały długie godziny, obserwując ćwiczenia jeździeckie. Kapitanowie często nasyłali na nie kawalerzystów, aby ci mogli nacieszyć oczy widokiem uciekającej w popłochu pejsatej gromadki. 

Ale był taki czas w roku, kiedy to austriaccy oficerowie polegali na dobrej woli żydowskich chłopców z sąsiedztwa. W owym czasie cheder reb Nachuma, zwanego „nauczycielem z Tarnowa”, mieścił się w ubogiej lepiance obok rajtszulu. Zbliżało się święto Pesach, więc uczniowie uczyli się tekstu „Pieśni nad pieśniami” ^[1] oraz towarzyszącej mu chwytającej za serce melodii. Kiedy wydobywająca się przez otwarte okna pieśń dochodziła uszu kapitanów, przerywali na chwilę ćwiczenia i przystawali pod oknami chederu, aby posłuchać śpiewu. Pomocnik nauczyciela (belfer) zorientowawszy się, że goje lubią tę pieśń, pokazywał chłopcom, aby zaśpiewali głośniej. Nie trzeba było ich dwa razy prosić: z błyszczącymi oczami wznosili radosne pienia: „Szir – pieśń, haszirim – nad pieśniami. Wszystkie pieśni są święte, jednak ta pieśń jest święta wśród świętych. Wszystkie pieśni śpiewał król, lecz tę śpiewał król – syn króla. Wszystkie pieśni śpiewał prorok, lecz tę śpiewał prorok – syn proroka, król – syn króla i mędrzec – syn mędrca…” 

To był jedynie początek, a oficerowie zaczęli wrzucać do chederu monety: przeważnie miedziaki, lecz zdarzały się i srebrne. W ten sposób belfer otrzymywał specjalną nagrodę za swój trud. Wówczas następował drugi wers. Jeden z chłopców zaczynał śpiewać, a reszta mu odpowiadała: „Jaszkejni” – „ucałuje mnie”, „miniszikot pihu” – „pocałunkami swych ust” i tak dalej. Kapitanom sprawiał radość widok pejsatych, niesfornych Żydków. Teraz widzieli ich w zupełnie innym świetle: w świetle świętej pieśni – ciepłej i żywej, poważnej i wzruszającej. Toteż znów sypnęli monetami, wznosząc okrzyki aprobaty i prosząc o bis. Był to dzień zwycięstwa małych Mojszków i Szlojmków nad rycerzami i szlachcicami z austriackiej kawalerii. 

U schyłku XIX wieku poza miastem, niedaleko Wisłoki, zbudowano nowe, o wiele większe koszary. Kontakty wojska z miastem zostały tym samym znacznie ograniczone, jednak oficerowie przyjeżdżali popołudniami na rynek, zwłaszcza latem, napić się i uprzyjemnić sobie czas w restauracji goja Serednickiego, który zarabiał głównie na tym.  

Siadywali przy stolikach wystawionych przed lokalem. Żydowskie dzieci lubiły się przyglądać oficerom, więc ci lubili się zabawiać ich kosztem. Przed wyjściem na świeże powietrze uzbrajali się w garście drobnych monet i syfony z wodą sodową.  

Kiedy dzieci podchodziły bliżej, jeden z oficerów obsypywał je monetami. Dzieci zaczynały walczyć o pieniądze, kotłując się na ziemi i wzniecając tumany kurzu. Wyrywały sobie każdy grosz. Na to tylko czekali oficerowie. Kierowali strumienie wszystkich syfonów w miejsce, gdzie kłębiło się najwięcej dzieci... ku wielkiej uciesze dowcipnych kelnerów...  

Pochodzący głównie z ludu, prości kawalerzyści nie mogli sobie pozwolić na tego typu zabawy. Gdyby nobliwi przełożeni robili im tylko takie kawały, to nie mieliby właściwie powodu do narzekań. Wystarczało im, gdy mogli dostać tanie papierosy marki „Darma” w pobliskim sklepie. A jednak i żydowskie dzieci miały się okazję odegrać na oficerach. Miało to miejsce w korytarzach żydowskich domostw pomiędzy 19:00 a 21:00, tuż przed wieczorną pieśnią śpiewaną przez straże, która była oficjalną pieśnią całego miasta. Dzieci śpiewały ją z własnymi słowami: „Rajce, jak ją zbijesz, to ci wrzaśnie; jak nie zbijesz, to nie wrzaśnie.”   

1. hebr. „szir haszirim”. Księga odczytywana w synagodze w czasie święta Pesach. Jej autorstwo przypisuje się tradycyjnie królowi Salomonowi, synowi króla Dawida. (Jerrold Landau)  Return

Powyższe tłumaczenie zostało dokonane z przekładu hebrajskiego oryginału
na język angielski (Memories As Things Were, Daniel Leibel, Portraits From Dembitz: The Barracks, tłum. i oprac.
Jerrold Landau, Page 60).[Sefer Dembic, s. 62, red. Daniel Leibel, Tel Awiw, 1964].

[Strona 62]

Przezwiska pełniły szczególną funkcję w życiu miasta. O bogatych Żydach mówiono, używając takich form, jakich sami sobie życzyli – lecz trudno było znaleźć biednego człowieka, który nie miałby przezwiska. Czasami przydomki rymowały się ze sobą, jak w tym przypadku: Alter „Skarpak”, reb Wolf „Petrak”, Miriam „Kak”, Jisroel „Hak”. Pewna zubożała, prawdziwie nieszczęśliwa rodzina nosiła przezwisko rymujące się wewnętrznie – „Ożeboże”, w którym dodatkowo pobrzmiewał śmiech politowania. Wszystkie przezwiska nadawano z określonych powodów, które jednak szybko odchodziły w niepamięć. Pamiętano wyłącznie same przezwiska.

Istniały również „polityczne” powody nadawania przezwisk.

Podczas spisu powszechnego w styczniu roku 1911, syjoniści wraz z organizacją „Poalej Cyjon” namawiali Żydów, aby jako swój język narodowy używany na co dzień wpisywali jidysz – a nie polski. Była to bardzo ożywiona kampania propagandowa. Przeciwko temu wystąpili chasydzi, na czele z rabinem miasta, którzy zapewniali: „Nie potrzebujemy jidysz! Jeśli starosta chce, aby wpisywać gojisz^[23], to niech będzie gojisz!”.

Do domu pewnego Żyda imieniem Mojsze zawitało dwóch nie-żydowskich rachmistrzów spisowych wraz z policjantem w roli ochroniarza. Rozłożyli na stole olbrzymi kwestionariusz i przystąpili do „spisywania Żydów”. Mojsze nie mógł zrozumieć, o co go pytają. Jako stały bywalec chasydzkiej modlitewni, znał nie więcej niż dziesięć słów po polsku. Jednak dobrze pamiętał, co nakazał mu rabin: „Powinieneś wpisać gojisz!”. Za oknem stali chłopcy, wykrzykujący: „Jidysz! Jidysz!”, ale Mojsze nie dał się wprowadzić w błąd. Na pierwsze pytanie – o nazwisko – odpowiedział poprawnie. Spytany o datę urodzin, również udzielił odpowiedzi zgodnej z prawdą. Lecz kiedy spytano go o „język potoczny”, wypalił bez zastanowienia: „Kakalik!”. Zapewne chodziło mu o słowo „katolik”. W rezultacie jeszcze wiele lat po tym wydarzeniu zwracano się do niego per Mojsze „Kakalik”.

Mendzie (Mendel) Leibel – zagorzały działacz syjonistyczny – otrzymał przydomek „Chłopak” podczas wyborów do austriackiego parlamentu. Było to w sam dzień wyborów. Przy wejściu do lokalu obwodowej komisji wyborczej stali policjanci i żandarmi – mając baczenie, żeby wstęp mieli jedynie uprawnieni wyborcy. Ale któż zabroniłby wstępu tak znanej postaci, jak Mendel Leibel, który ciągle wchodził i wychodził – pilnując, aby żydowscy wyborcy zagłosowali tak, jak powinni? Starosta ropczycki, który przebywał w Dębicy, ujrzał, że gołowąs panoszy się w lokalu niczym gospodarz, więc spytał: „Kto jest ten chłopak?”. I w taki właśnie sposób Mendel Leibel został „Chłopakiem”.

Niektórzy dostawali przydomki od ról, jakie odgrywali w purimszpilach^[24] za młodu. Jeden z Finków – rzemieślnik i członek zarządu gminy żydowskiej w Dębicy – nosił przezwisko „Kaiser”, ponieważ niegdyś zagrał króla w sztuce purimowej. I coś w tym było, gdyż zawsze nosił ładną, atrakcyjnie przyciętą brodę i zachowywał „majestatyczną” postawę…

1. Naftali Herz Homberg (1749-1841), austriacki pedagog i pisarz, kurator szkół niemieckojęzycznych dla dzieci żydowskich w Galicji, pionier haskali (żydowskiego oświecenia). (przyp. tłum.) Return
2. Czyli tych, którzy nie respektują praw koszerności / kaszrutu. (przyp. tłum.) Return
3. Ruben (Reuven) Horowitz (ur. w 1820 w Ropczycach – zm. w 1885 w Dębicy) – rabin Dębicy, syn Eliezera (Eleazara) Horowitza (1790-1860) z Dzikowa, wnuk słynnego cadyka Naftalego Cwi Horowitza z Ropczyc (1760-1827). (przyp. tłum.) Return
4. Jocer (właściwie: Jocer or hebr. „Stwórca światła”) – pierwsze z dwóch błogosławieństw recytowanych przed Szma podczas modłów porannych (szacharit). Jest ono oparte na wersie z Księgi Izajasza 45,7: Ja tworzę światło i stwarzam ciemności, sprawiam pomyślność i stwarzam niedolę. Ja, Pan, czynię to wszystko – z niewielką zmianą, polegającą na zastąpieniu określenia „niedola”, formułą „wszystkie rzeczy”. Sławi Boga jako twórcę światła i ciemności, dobra i zła. Jocer było odpowiedzią, a zarazem przeciwdziałaniem wpływom dualizmu, oddziaływującym na judaizm, zwłaszcza ze strony kultury perskiej, z czego także wynikała zasada talmudyczna, według której wspominając o Bogu, jako twórcy światła, zawsze należało mówić również o Nim jako o twórcy ciemności. Wraz z tym błogosławieństwem i błogosławieństwem następującym po nim recytuje się kilka wierszy liturgicznych (pijutim), tworzących partię jocerot w ramach modłów porannych, rozszerzaną podczas szabatu i świąt (w mniejszym wymiarze w okresie trwania półświąt). Przed konkluzją zwaną w języku hebrajskim jocer ha-meorot w niektórych rytach, z wyjątkiem sefardyjskiego, dołącza się mesjanistyczną prośbę: Spraw, by nowe światło zaświeciło nad Syjonem. Jednak niektóre autorytety w okresie gaonów wypowiadały się przeciw nadawaniu jej znaczenia duchowego światła zbawienia, lecz uznawały jedynie za odniesienie do aktu stworzenia światła fizycznego. Współcześnie jocerot zwykle nie są recytowane. (przyp. tłum.) Return
5. micwa – przykazanie, obowiązek (l.mn. micwot) – każde z 613 przykazań halachy (żydowskiego prawa religijnego), opartego na zaleceniach Tory, których wypełnianie obowiązuje każdego dorosłego żyda. 248 z micw to nakazy (micwot ase), a 365 zakazy (micwot lo taase). Liczby te mają swoją symbolikę: 248 to według tradycji liczba kości w ludzkim ciele, a 365 jest liczbą dni w roku (aczkolwiek nie w żydowskim kalendarzu religijnym). Micwą bywa też nazywany każdy dobry uczynek. (przyp. tłum.) Return
6. musaryzm (hebr. musar „chłosta”, ale także „upomnienie”) – ruch religijny w judaizmie, zapoczątkowany w połowie XIX w. przez r. Izraela ben Zeewa Wolfa Lipkina zwanego Salanterem (1810-1883). Musaryzm powstał w środowisku ortodoksji (misnagdim) wschodnioeuropejskiej, głównie litewskiej. Oparty był o idee ascetyzmu i rygoryzmu moralnego. Celem tych praktyk było samodzielne przezwyciężenie, na drodze kontemplacji, wewnętrznych przeszkód w drodze do świętości. Za początek musaryzmu uważa się założenie przez Lipkina sztibla w Wilnie w 1842 r. Był on przeznaczony dla kupców, którzy mieli tam gromadzić się w szabat, by rozważać kwestie etyczne. Pomimo pewnych oporów musaryzm zyskał znaczne wpływy w głównych uczelniach talmudycznych Litwy. Do programu nauczania włączono studiowanie lektury tyczącej się praktycznej pobożności (zwanej właśnie musar). Prowadzono specjalne dzienniczki w których notowano swe przeżycia związane z lekturą, które miały pomagać w samodzielnym moralnym doskonaleniu się. Początkowo musaryzm prezentował stanowisko izolacjonistyczne, ale w okresie międzywojennym włączył się w działalność misyjną, mającą na celu moralną odnowę judaizmu. Do dziś z ducha musaryzmu czerpią jesziwy odwołujące się do tradycji Żydów litewskich. (przyp. tłum.) Return
7. szechina – (hebr. obecność, zamieszkiwanie) – określenie sugerujące widoczną lub odczuwalną obecność Boga. Więcej na ten temat: http://www.the614thcs.com/40.1038.0.0.1.0.phtml (przyp. tłum.) Return
8. Pnp 7,2: Jak piękne są twe stopy w sandałach, księżniczko! Linia twych bioder jak kolia, dzieło rąk mistrza. (przyp. tłum.) Return
9. Pnp 1,2. (przyp. tłum.) Return
10. Pnp 2,6. (przyp. tłum.) Return
11. Ps 95,1: Przyjdźcie, radośnie śpiewajmy Panu, wznośmy okrzyki na cześć Skały naszego zbawienia. (przyp. tłum.) Return
12. W oryginale mowa o sztiblu (małym domu/pokoju modlitewnym) zwanym w jidysz hitbodedus (hitbodedut hebr. „odosobnienie z własnej woli”). Hitbodedut to nieustrukturyzowana, spontaniczna, osobista medytacja modlitewna nauczana przez Nachmana z Bracławia (1772-1810), powszechnie praktykowana do dziś przez bracławskich chasydów. Dzięki hitbodedut modlący się może nawiązać bliski, osobisty stosunek z Bogiem oraz uzyskać dobre zrozumienie własnych motywów działania i życiowych aspiracji. Jednakże Nachman twierdził, że najważniejszym celem tej techniki modlitewnej jest wyzwolenie się ze wszystkiego, co uniemożliwia pełne uświadomienie sobie tzw. imperatywu istnienia – obecnego we wszystkim, co żyje – czyli doświadczenia, które ma moc przemienienia duszy. Więcej informacji: http://en.wikipedia.org/wiki/Hitbodedut (przyp. tłum.) Return
13. awelut befarhezja (hebr. „publiczna żałoba”) – naruszenie świętości szabatu przez publiczne wyrażanie/okazywanie żałoby. (przyp. tłum.) Return
14. Ps 35,10: Wszystkie moje kości powiedzą: „Któż, o Panie, podobny do Ciebie, który wyrywasz biedaka z mocy silniejszego, z mocy grabieżcy - [biedaka] i nędzarza”. (przyp. tłum.) Return
15. nigun (z hebr. „nucona melodia”; l.mn. nigunim) – specyficzny typ żydowskiego melodyjnego śpiewu grupowego. Pochodzi z tradycji, która zakazuje używania mowy podczas posiłków szabasowych między rytualnym umyciem rąk a zjedzeniem chałki szabasowej. Nakaz ten nie zwalnia z obowiązku radości przeżywanej przez cały szabas. Dlatego powstały rytmiczne melodie śpiewane bez użycia słów (np. o treści „tam ta ra tam tam, ta ra tam”). Rozwój nigunim przypadł w kulturze chasydzkiej na wiek XVIII. Wielcy chasydzcy rabini i cadycy układali swoje nigunim i śpiewali je w swoich synagogach i domach modlitwy. (przyp. tłum.) Return
16. Ks. Wyj. 38:23: „A z nim [pracował] Oholiab, syn Achisamaka z pokolenia Dana, jako wybitny snycerz, tkacz wielobarwnie wyszywający przy pomocy fioletowej i czerwonej purpury, karmazynu oraz bisioru.” (przyp. tłum.) Return
17. mykwa – w judaizmie zbiornik z bieżącą wodą (niekiedy basen) do ablucji oraz mycia naczyń skalanych nieczystością rytualną. Od średniowiecza łączona była z łaźnią, również określaną tym tytułem. Osoby przechodzące na judaizm musiały odbyć rytualną kąpiel w mykwie – twilę, w obecności trzech świadków – Bejt Din. W czasie takiej kąpieli woda powinna pochodzić z naturalnego źródła (np. deszczu), a odbywająca ją osoba powinna zanurzyć w wodzie całe ciało. Chasydzi codziennie przed modłami odbywają podobną kąpiel, wszyscy mężczyźni są natomiast zobowiązani do tego przed świętem Jom Kippur. W judaizmie ortodoksyjnym żydówki powinny odbywać kąpiele po każdej menstruacji, a także przed swoim weselem i po porodzie. (przyp. tłum.) Return
18. Nusach sfard (hebr. „tekst sefardyjski”) – tradycja liturgiczna najpopularniejsza wśród środowisk chasydzkich. Jest on oparty na rycie aszkenazyjskim, choć zmieniono w nim kolejność niektórych modlitw, zmniejszono ilość pijutim (wierszy liturgicznych) i wprowadzono inne drobne zmiany, które wynikały z silnych wpływów kabały luriańskiej. W łonie tej tradycji liturgicznej istnieje bardzo wiele wariantów, często związanych z konkretną grupą chasydzką. Nusach sfard nie od razu został powszechnie przyjęty. Początkowo część chasydzkich mistrzów opowiadało się za tym, aby wersji tej używały jedynie niektóre, wybitne osoby. Jednak z czasem coraz więcej Żydów przyjęło tę tradycję dla siebie, przez co nusach sfard stał się obowiązującym rytem liturgicznym na terenie Polski, Ukrainy, Białorusi, a także w wielu miejsca na Węgrzech i w Rumunii. (przyp. tłum.) Return
19. krajcar, grajcar – moneta srebrna. Bita od XIII wieku początkowo w Tyrolu. Od XVI wieku moneta zdawkowa w krajach habsburskich (równa 1/60 złotego reńskiego, w latach 1857–1892 1/100 reńskiego). Polska nazwa monety była spolszczeniem niemieckiego określenia tego pieniądza – Kreuzer (dawniej Creutzer), które z kolei nawiązywało do wizerunku krzyża (niem. Kreuz), jaki pojawił się na pierwszych tego typu monetach. Srebrna moneta równa 20 krajcarom nazywana była cwancygier (niem. Zwanziger). Była w obiegu w latach 1754–1872 na terenie Cesarstwa Austriackiego. (przyp. tłum.) Return
20. Pirke Awot (Sentencje Ojców) 3:2. (przyp. tłum.) Return
21. Hanoten teszua lamelachim (hebr. „Oby Ten, który przynosi zbawienie królom…”) – pierwsze słowa tradycyjnej modlitwy za pomyślność panującego władcy. (przyp. tłum.) Return
22. jid. „Bożuniu”, zdrobnienie od słowa „Gott” (Bóg). (przyp. tłum.) Return
23. gojisz – (jid. „gojowski”) – każdy język nie-żydowski, np. polski, rosyjski, niemiecki. (przyp. tłum.) Return
24. purimszpil (jid. „sztuka purimowa”) – przedstawienia o bardzo prześmiewczym charakterze odgrywane w święto Purim. Ich akcja zwykle odnosi się do historii opisanej w Księdze Estery, choć owo odniesienie może być bardzo luźne, a sama sztuka może traktować o jakichś aspektach życia współczesnego. (przyp. tłum.)Return

Powyższe tłumaczenie zostało dokonane z przekładu oryginału w jidysz
na język angielski (Dembitz Cameos i Nicknames, tłum. Roberta Newman, ss. 57-62) [Sefer Dembic, red. Daniel Leibel, Tel Awiw, 1964].

Przetłumaczył z języka angielskiego, opracował i opatrzył przypisami:
Ireneusz Socha © 2012

« Previous Page Table of Contents Spis treści Next Page »

 Dembitz, Poland    Yizkor Book Project     JewishGen Home Page

Copyright © 1999-2024 by JewishGen, Inc.
Updated 18 Jul 2014 by LA