[Strona 276]

Od momentu powstania miasta nie było żadnych ograniczeń dotyczących zamieszkania w nim przez Żydów. Pierwsi Żydzi osiedlili się w mieście prawdopodobnie pod koniec XVII wieku. Było to kilka rodzin, które zajmowały się dzierżawą i prowadzeniem gospody dla właścicieli miasta. Osada żydowska rozrosła się w XVIII wieku i początkowo podlegała jednej z bardziej znanych gmin w Ziemi Przemyskiej na Rusi, ale pod koniec tego stulecia uzyskała status niezależnej gminy z własnymi instytucjami. Na początku panowania austriackiego w regionie (od 1772 r.) społeczność Sokołowa liczyła kilkaset osób; większość członków gminy skupiała się wokół rynku (centrum) i posiadała własne domy. W 1781 r. Żydzi z Sokołowa zalegali z opłatą podatku od domów w wysokości 27 guldenów. O wielkości ówczesnej gminy w Sokołowie świadczy również fakt, że w 1789 r. została ona zobowiązana do zapewnienia znacznej liczby 8 rodzin do osiedlenia się w wioskach (taką liczbę rodzin były zobowiązane zapewnić zazwyczaj gminy żydowskie liczące kilkaset osób). W XIX wieku społeczność żydowska w Sokołowie stopniowo się powiększała, osiągając szczytowy wzrost w latach 90-tych. W 1830 r. władze austriackie ustaliły wynagrodzenie w wysokości 100 guldenów rocznie dla rabina miasta, co było wynagrodzeniem przyjętym w dużych społecznościach żydowskich w Galicji. Emigracja za ocean nieco zmniejszyła populację żydowską w Sokołowie, ale największy kryzys w historii społeczności żydowskiej dotknął miasto podczas pożaru w 1904 roku.

Większość domów żydowskich, około 600, spłonęła. Spłonęły bet midrasz, synagoga, klojzy^[1] i łaźnia. Były też ofiary śmiertelne (jeden dorosły i kilka dzieci), a straty materialne były bardzo duże. Gminy żydowskie w okolicy przyszły z pomocą „spalonym” w Sokołowie. Z Rzeszowa wysłano dziesiątki wozów z żywnością i odzieżą; w Krakowie zebrano pieniądze i wysłano je do Sokołowa, część w formie dotacji, a część w formie nieoprocentowanej pożyczki, która miała zostać spłacona „kiedy to będzie możliwe”. Gmina w Brzesku (Briegel^[2]) przekazała „spalonym” 2000 koron; nawet hrabia Zamoyski z okolic Rzeszowa pomógł sokołowskim Żydom, dostarczając żywność i materiały budowlane do budowy tymczasowych baraków.

Oprócz klęski żywiołowej, która dotknęła Żydów z Sokołowa, pogorszyły się również warunki bezpieczeństwa żydowskich handlarzy, zwłaszcza straganiarzy w wioskach na przedmieściach. W 1905 r. w miejscowości Górno odbywał się coroczny jarmark związany z chrześcijańskim świętem pokuty^[3]. Również żydowscy handlarze z Sokołowa wystawili swoje stragany na tym jarmarku, zgodnie z wieloletnią tradycją. Po drobnym sporze między żydowskim handlarzem a chłopem, który odmówił zapłaty za towar, wszyscy zgromadzeni tam chłopi rzucili się na stragany Żydów, przewracając je i rabując towary. Żydzi zostali również dotkliwie pobici.

W tej sytuacji, bez miejsca zamieszkania i ograniczonych źródeł utrzymania, wielu sokołowskich Żydów musiało opuścić swoje miasto i wyemigrować w inne miejsca. W 1910 r. dochody gminy zmniejszyły się zatem do zaledwie 8500 koron.

Jak wspomniano, gmina w Sokołowie była niezależna już pod koniec XVIII w., a stanowisko rabina było jednym z najbardziej szanowanych w regionie. Znane są nam nazwiska kilku sokołowskich rabinów, którzy pełnili swoją posługę do czasu pierwszej wojny światowej. Pierwszym z nich był rabin Cwi Hirsch, syn rabina Pinchasa Ariego, autor dzieła „Imrat ha-Crufa”, który pełnił swoją funkcję w Sokołowie aż do śmierci w 1816 roku. Następnie stanowisko rabina w Sokołowie objął rabin Szmuel, syn rabina Abrahama Jeszaji, uczeń rabina Elimelecha z Leżajska i Widzącego z Lublina. Rabin Szmuel przeniósł się z Sokołowa do Krakowa, gdzie zmarł w 1820 r. Po nim stanowisko to objął prawdopodobnie rabin Israel, syn rabina Mordechaja-Ariego Charifa. Być może rabin Israel przeniósł się do Sanoka, gdzie zmarł w 1840 r. W tych samych latach w Sokołowie osiadł rabin Elimelech, syn Aszera Jeszajahu Horowitza (z rodu rabina Naftalego-Cwi Horowitza z Ropczyc). Pełnił on funkcję przewodniczącego sądu rabinackiego i kierował również społecznością chasydów. Rabin Elimelech zmarł w 1862 r. Jeszcze przed 1860 r. rabinem Sokołowa był rabin Icchak Habenstreit, a po nim stanowisko to przejął prawdopodobnie jego syn Jehoszua. W 1880 r. stanowisko rabina w Sokołowie objął rabin Jehuda syn Icchaka Ungara, który w 1905 r. przeniósł się do Rzeszowa i prowadził tam dwór admorów^[4] (znany jako admor z Rzeszowa). W 1900 r. rabinem Sokołowa został rabin Dawid syn rabina Mosze Halberstama. Podczas I wojny światowej rabin Dawid przebywał w Wiedniu, gdzie pozostał jeszcze w 1922 roku.

W latach 1893–1894 w Sokołowie powstało stowarzyszenie „Ahawat Cijon”^[5], liczące 60 członków, w większości młodych mężczyzn uczęszczających do bet midraszu, którzy byli zainteresowani edukacją.

W 1917 r. nastąpił rozkwit działalności syjonistów w Sokołowie. W maju tego samego roku odbyło się w Sokołowie zgromadzenie założycielskie organizacji „Mizrachi”, w którym wzięło udział wielu ważnych członków społeczności, a zgromadzeni przekazali pieniądze na zakup dunamu^[6] ziemi w Ziemi Izraela. W wyborach do rady gminy, które odbyły się pod koniec 1917 roku, członkowie „Mizrachi” zdobyli 3 mandaty, w porównaniu z jednym mandatem „charedim”. W tym samym roku powstało stowarzyszenie „Bnej Cijon”, do którego zapisało się 150 członków. Przy stowarzyszeniu utworzono bibliotekę i otwarto kursy języka hebrajskiego oraz przedmiotów ogólnych. Stowarzyszenie zbierało fundusze na rzecz Ziemi Izraela, a także datki dla miejscowych ubogich. Tylko w maju zebrano 800 marek na pomoc dla ubogich.

Fala zamieszek przeciwko Żydom, która ogarnęła region w listopadzie 1918 r., najwyraźniej ominęła sokołowskich Żydów, jednak w maju 1919 r. podjęto próbę ich sprowokowania. Uzbrojeni w kije i siekiery, worki i plecaki rolnicy z okolicy tłumnie ruszyli w kierunku Sokołowa, aby dokonać pogromu Żydów. Jednak policja i żandarmeria odparły tłum. Następnego dnia chuliganom udało się przedostać do miasta i rozpocząć grabież. Tym razem żandarmeria otworzyła ogień i raniła kilku z nich. Ci wycofali się. Aby uspokoić nastroje, działania podjęli lokalny ksiądz [Leon] Szado i lekarz dr Bukowski.

Po zakończeniu I wojny światowej Żydzi z Sokołowa otrzymali wsparcie od Jointu. Utworzono kuchnię ludową, rozdawano żywność i odzież potrzebującym. W 1930 r. założono fundusz Gmiles Chesed^[7], którego kapitał pochodził głównie z darowizn sokołowskich Żydów mieszkających w Nowym Jorku.

W okresie międzywojennym w mieście działały oddziały „Ogólnych Syjonistów”, „Mizrachi” i „Ceirej Mizrachi”^[8], a także rewizjonistów. Powstały organizacje młodzieżowe „Ha-Noar ha-Ivri”^[9], „Akiwa” i „Bejtar”. „Młodzi Mizrachi” prowadzili w tym miejscu kibuc szkoleniowy, który w 1934 r. liczył 23 członków. W wyborach do Kongresu Syjonistycznego w 1927 r. głosy rozłożyły się następująco: 40 dla „Ogólnych Syjonistów”, 20 dla „Mizrachi” i 20 dla „Syjonistów Rewizjonistów”.

Działalność kulturalna koncentrowała się wokół stowarzyszenia „Hatechija”, które prowadziło bibliotekę i koło miłośników dramatu. Przy „Hatechiji” odbywały się wieczorne lekcje języka hebrajskiego. W latach 1921–1922 działał żydowski klub sportowy o nazwie „Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Lekkoatletyczne”.

Dysponujemy jedynie ograniczonymi informacjami na temat losów Żydów sokołowskich podczas II wojny światowej. We wrześniu lub październiku 1939 r. władze okupacyjne postanowiły wysiedlić Żydów z miasta za rzekę San na wschód. Rozkaz został wydany, ale wysiedlenie nie doszło do skutku z powodu zmiany linii granicznej i jej oddalenia od miasta.

W 1941 r. utworzono getto w Sokołowie. W tym samym roku zgromadzono w nim również żydowskich mieszkańców okolicznych wsi: Wola Raniżowska, Zielonka i Mazury. W lipcu 1941 r. do getta przeniesiono również część Żydów z wsi Raniżów. Jesienią tego samego roku władze nakazały Judenratowi w Kolbuszowej wysiedlenie do Sokołowa (i pobliskiego Głogowa) ponad 20 rodzin z powodu dużego zatłoczenia panującego w getcie w Kolbuszowej.

W Sokołowie istniał Judenrat, ale nie znamy żadnych szczegółów dotyczących jego składu i sposobu działania. W Sokołowie działała również żydowska policja i jej dowódca Markuse. Dzięki pomocy finansowej Jointu i ŻSS^[10] Judenrat w Sokołowie utworzył kuchnię dla ubogich i od czasu do czasu rozdawał im posiłki. W lutym 1942 r. około 200 potrzebujących otrzymało pomoc (ciepłe posiłki w kuchni lub niewielkie wsparcie finansowe). Judenrat, we współpracy z ŻSS, starał się zapewnić młodym Żydom możliwości zatrudnienia lub nauki zawodu. Miało to również na celu uzyskanie świadectw pracy chroniących przed deportacją. W związku z tym, w lutym 1942 r. planowano uruchomienie kursów stolarstwa i krawiectwa, ale wydaje się, że wysiłki te nie przyniosły rezultatów. Wiosną tego samego roku podjęto starania o zatrudnienie młodzieży żydowskiej w rolnictwie u chłopów z okolicznych wsi.

W pierwszych dniach maja 1942 r. do Sokołowa przybyli funkcjonariusze gestapo z Rzeszowa i rozstrzelali kilku Żydów. Była to akcja podobna do tych, które miały miejsce w tym samym czasie w innych miejscach dystryktu krakowskiego; ofiarami byli prawdopodobnie ci, których naziści określili mianem komunistów.

W czerwcu 1942 r. do Sokołowa przybyła niemiecka jednostka policyjna i przeprowadziła akcję likwidacyjną. Dokonano selekcji, w wyniku której rozstrzelano 35 Żydów (głównie osoby starsze i niepełnosprawne). Żydzi zostali wywiezieni do Rzeszowa i wraz z wysiedleńcami z innych okolicznych miasteczek umieszczeni w barakach poza gettem. Kilka dni później Niemcy nakazali niewielkiej grupie mieszkańców Sokołowa powrót do miasta, aby rozebrać domy w getcie i zebrać porzucone mienie żydowskie. Większość wysiedleńców z Sokołowa., którzy przebywali w Rzeszowie, padła ofiarą masowych deportacji z tego miasta do obozu zagłady w Bełżcu w lipcu 1942 roku.

Archiwum Jad Waszem: JM/1572; M9/8(1); 021/6, 021/15, 021/17, 021/19.
Ha-Archijon ha-merkazi le-toldot ha-am ha-jehudi (Centralne Archiwum Historii Narodu Żydowskiego): HM/7101, HM/7102.
Ha-Archijon ha-cijoni ha-merkazi (Centralne Archiwum Syjonistyczne): S-6-2181, Z-4/222-23, Z-4/2997-II.
AJDC Archives: Countries – Poland, Medical Report 377.
Pinkas Kolbuszow, New York 1971, s. 466, 508.
„Ha-Micpe” 29.07.1904, 12.08, 1904, 25.11.1904, 21.07, 1905
„Ha-Cefira” 10.05.1917, 17.05.1917, 31.05.1917, 31.12.1917, 20.12.1917, 28.02.1928.
„Diwrej Akiba” 17.11.1933.
„Nowy Dziennik” 19.05.1919, 17.03.1927, 10.05.1930, 10.01.1931, 08.11.1932, 22.03.1933, 05.01.1936, 30.05.1938.
„Tygodnik Żydowski” 18.11.1932.

 Yizkor Book Project    JewishGen Home Page  

Copyright © 1999-2025 by JewishGen, Inc.
Updated 29 Sep 2025 by JH